Laxastofnum fórnað fyrir sjókvíaeldi á laxi?
Jóhannes Sturlaugsson

 Grein sem birtist prentuð í Stundinni 21. des. 2018 og í vefútgáfu á stundin.is  8. janúar 2019

Ein af stóru spurningunum í Íslandsklukku Halldórs Laxness varðaði manndráp. Nefnilega það „hvenær drepur maður mann og hvenær drepur maður ekki mann?“ Nokkuð sem kemur upp í hugann nú þegar skoðuð er stærsta spurningin þessi árin sem varðar íslenska náttúru í ferskvatni, sem einnig grundvallast á mannanna verkum. Nefnilega það, hvenær drepur maður laxastofn og hvenær drepur maður ekki laxastofn?.                        

Kæru Íslendingar. Tíminn vinnur gegn íslenskum laxastofnum og það gera íslensk stjórnvöld líka. Líf og heilsa íslenskra laxastofna ræðst nú af sjókvíaeldi á fjarskyldum erlendum laxastofni og byggðapólitík. Aldrei fyrr í sögu okkar lýðveldis hefur verið veitt leyfi fyrir því að erlendur dýrastofn valsi um landið og blandist náttúrulegum dýrastofnum þess. Þetta eru hinsvegar örlög íslensku laxastofnana sem hér hafa þróast í árþúsundir. Náttúruverndarsjónarmiðin hafa orðið undir, og tilvist og heilbrigði íslenskra laxastofna hafa verið sett skör neðar en tímabundin atvinnu- og byggðasjónarmið. Ákvarðanir þær og áform þurfum við að endurskoða, því örlög íslenskra laxastofna eru í okkar höndum.

...
Norskættaður eldislax úr sjókvíum, skaðvaldur í íslenskri náttúru

Í haust fann ég eldislaxa á hrygningarslóð í Fífustaðadalsá við Arnarfjörð, sem lífsýnagreiningar staðfestu að voru af þeim norskættaða stofni sem notaður er í sjókvíaeldi hér við land. Sá veruleiki er þar birtist var raunveruleg áminning þess efnis að eldi á frjóum norskættuðum eldislaxi í opnum sjókvíum hér við land er ógn við íslenska laxastofna; helstu fjárhagslegu auðlindina í  lífríki ferskvatns hérlendis. Eldi sem skaðar einnig göngusilungsstofna í næsta nágrenni þess sjókvíaeldis, sem og ýmislegt í lífríki sjávar í þeim fjörðum sem hýsa slíkt eldi. Stórfelld aukning hefur orðið á skömmum tíma í sjókvíaeldi á laxi hér við land og fyrir liggja áætlanir um að umfangið margfaldist á næstu árum. Nú þegar er neikvæðra áhrifa af umfangsmiklu laxeldi í sjókvíum farið að gæta. Eldi á laxi í opnum sjókvíum felur að venju í sér að lax sleppur úr kvíunum í miklu magni og veldur erfðablöndun hjá náttúrulegum laxastofnum auk vandamála sem stafa af laxalús, mengun og sjúkdómahættu. Hrygning norskættaðra eldislaxa í íslenskum ám er eitthvað sem engan hefði getað órað fyrir að menn gætu fallist á sem fórnarkostnað laxeldis. En nú þegar upplýsingin lýsir sem aldrei fyrr og sjálfbær umgengni við náttúruna þykir sjálfsögð, þá er þetta dómur íslenskra laxastofna. Ef svo fer sem horfir þá styttist í að sagan sé öll í tilfellum smæstu laxastofnanna sem næstir eru sjókvíaeldissvæðunum. Hver saga hinna verður veit nú enginn. Hryggðarsaga nágrannalandanna frá eldi á laxi í opnum sjókvíum er dæmisaga sem svíður undan. En við virðumst ekki geta lært af þeirri reynslu og bætum gráu ofan á svart með því að notast við fjarskyldan eldisstofn af erlendum uppruna. Norðmenn gengu þó ekki svo langt, en engu að síður hefur sjókvíaeldi þar við land valdið óbætanlegum skaða á fjölmörgum náttúrulegum laxastofnum þeirra. Þessi vá af völdum sjókvíaeldisins og áætlanir um gríðarlega aukningu á næstu árum, kallar á að gripið verði til varna fyrir íslenska laxastofna.

...
Náttúruváin og óveðursskýin sem hrannast upp

Íslenskum laxastofnum og fleiri þáttum í íslensku lífríki hefur verið sköpuð heimatilbúin hætta. Í reynd slík að nú þegar væri Veðurstofan búin að gefa út gula viðvörun ef þetta mál væri á þeirra könnu. Þessi áskapaða hætta er vörðuð stjórnvaldsaðgerðum; allt frá leyfisveitingum og eftirliti, til afturköllunar leyfa ef skilyrði eru ekki uppfyllt. Vegna þess að umrædd náttúruvá er heimalöguð, þá hvílir rík skylda á hinu opinbera að uppfylla skyldur sínar. Síðasta ár hefur verið varðað mörgum mjög neikvæðum atburðum af vettvangi sjókvíaeldis á laxi sem eldisaðilar og aðrir þurfa að draga lærdóm af. Þeir atburðir sýna að opinberir aðilar sem koma við sögu þurfa að rækja skyldur sínar af meiri festu en verið hefur. Einungis þannig er hægt að tryggja viðunandi ábyrgð í þeim sjókvíaeldisrekstri sem leyfi hefur þegar verið gefið fyrir, og um leið tryggja tilvist þeirra laxastofna sem eru berskjaldaðir.

Eldi á  norskættuðum eldislaxi í opnum sjókvíum við Ísland hefur þrátt fyrir gríðarlegar aukaverkanir þess verið leyft með vísun í atvinnusköpun og mögulegan efnahagslegan ábata sem slíkum rekstri getur fylgt á Vestfjörðum og Austfjörðum. Þeir sem eiga veiðirétt hérlendra áa, bændur og aðrir landeigendur, ítreka hinsvegar þá hættu sem umrætt laxeldi setur íslenska laxastofna í - og þar með þann mikla efnahagslega ávinning sem stangveiðar í ám og afleidd þjónusta skilar landsbyggðinni, sem og þjóðarbúinu. Augljósasta dæmi um sláandi skaða sem fylgir sjókvíaeldi á laxi í opnum sjókvíum í miklum mæli felst í þeirri erfðablöndun sem náttúrulegir íslenskir laxastofnar verða fyrir vegna eldislaxa sem sleppa úr sjókvíunum og taka þátt í hrygningu með náttúrulegum löxum í ánum. Hinsvegar má ekki gleyma öðrum skaða sem fylgir laxeldi af þessum toga. Dæmi um það eru skertar lífslíkur laxa úr ám sem falla í firði þar sem sjókvíaeldi á laxi er stundað vegna sníkjudýrsins laxalúsar sem eldið magnar upp í fjölda. Síðan er það stóra sprengjan í farangri sjókvíaeldisins, nefnilega sjúkdómahættan sem slíkt eldi í stórum stíl felur í sér. Líkja má þeirri sjúkdómahættu sjókvíaeldis við að gangsett séu tundurdufl. Við getum leyft okkur að vona þau springi ekki eða einungis þau smærri. En vitum jafnframt að þegar stóru höggin ríða af fyrir tilstilli sjúkdóma sem berast inn á svæði vegna eldisins, þá geta heilu laxastofnarnir legið í valnum líkt og dæmi frá öðrum löndum sýna.

...
Áhættan við áhættumatið

Árið 2017 gerði Hafrannsóknastofnun áhættumat vegna mögulegrar erfðablöndunar milli eldislaxa og náttúrulegra laxastofna á Íslandi.  Á grunni þess áhættumats eru settar skorður við umfangi sjókvíaeldis á laxi hérlendis. Áhættumatið gerir ráð fyrir því að umfang sjókvíaeldis miðist við að erfðablöndun fari ekki yfir tiltekin mörk - og með hliðsjón af því eru teknar ákvarðanir um hve mikið magn af eldislaxi megi ala í opnum sjókvíum hér við land. Það framtak stjórnvalda í þeirri stöðu sem upp var komin var af hinu góða, en það sama verður ekki sagt um þá ákvörðun stjórnvalda; það að leyfa eldi á frjóum norskum laxi í opnum sjókvíum.  Áhættumat á erfðablöndun eldislaxa og náttúrulegra laxa verður að vera hafið yfir allan vafa, en sú er ekki reyndin með það áhættumat sem nú er unnið eftir. Áhættumatinu var vissulega ætlað að tryggja ábyrgara sjókvíaeldi á laxi, samanborið við það ef þess nyti ekki við. Sá tilgangur með áhættumatinu getur hinsvegar snúist upp í andhverfu sína ef forsendur matsins byggja á viðmiðum sem vanmeta áhrif eldisins. Slíkt vanmat er til staðar í áhættumati Hafrannsóknastofnunnar. 
...

Nauðsynlegar umbætur 

Þrennt þarf að lagfæra svo forsendur áhættumats Hafrannsóknastofnunar standist og það geti þjónað ætluðum tilgangi sínum; sem er að gefa ábyrgt mat á þeirri áhættu sem felst í erfðablöndun eldislaxa úr sjókvíeldi við alla laxastofna landsins. Í fyrsta lagi þarf áhættumatið að taka tillit til allra laxastofna landsins, þar með talið smæstu laxastofnanna - sem áhættumatið gerir ekki í dag. Stofna sem aukinheldur eru að hluta í næsta nágrenni sjókvíaeldisins þar sem erfðablöndun frá hendi eldislaxanna er mest. Í öðru lagi er í áhættumatinu miðað við að íslenskum laxastofnum sé hætta búin af erfðablöndun þegar hlutur eldislaxa í hrygningu þeirra hafi náð 4%. Þetta viðmið byggir á erlendum gögnum yfir hver séu neðri mörk á flakki hjá náttúrulegum laxastofnum, en rétt væri að nota íslensk gögn sem sýna að slíkt hlutfall flakks hjá íslenskum laxastofnum er mun lægra. Notkun á erlenda viðmiðinu gerir það að verkum að tilvist náttúrulegra íslenskra laxastofna er í reynd töluvert meiri hætta búin af erfðablöndun en áhættumatið gerir ráð fyrir. Í þriðja lagi er í áhættumatinu ekki tekið tillit til þess að eldislaxinn sem um ræðir er ekki af innlendum uppruna, heldur norskættaður lax. Að jafna hrygningarþátttöku laxa af erlendum uppruna saman við hrygningarþátttöku laxa sem runnir eru frá stofnum af sama landsvæði eða aðliggjandi landsvæðum er ekki réttlætanlegt því slíkt vanmetur þá áhættu sem felst í þeirri erfðablöndun sem fylgir hrygningarþátttöku norskættaðra eldislaxa í íslenskum ám. 

Vegna ofannefndra ágalla er ljóst að strax þarf að lagfæra áhættumatið á erfðablöndun eldislaxa við náttúrlega laxa, svo það þjóni hlutverki sínu. Uppfæra þarf í áhættumatinu þröskuldsgildi erfðablöndunar með hliðsjón af íslenskum gögnum um flakk náttúrulegra laxa. Taka þarf tillit til smæstu laxastofna landsins í áhættumatinu. Ennfremur þarf að meta þá umframáhættu sem fólgin er í því  að nýta fjarskylda norskættaða eldislaxa í íslensku sjókvíaeldi og taka tillit til þeirra upplýsinga í áhættumatinu.

Upplýsingar um flakk hjá laxi af náttúrulegum laxastofnum hérlendis eru marktæk gögn sem strax er hægt að nýta beint sem viðmið inn í áhættumat á erfðablöndun eldislaxa við íslenska laxa, í stað þeirra erlendu viðmiða sem nýtt eru í dag.  Auðvelt er að taka inn í matið smáa laxastofna þar sem skráð veiði er fyrir hendi. En í tilfellum fáliðaðra laxastofna þar sem ekki eru tiltæk skráð gögn yfir árlega veiði til að fá innsýn í stærð þeirra, má koma þeim stofnum inn í áhættumatið með því að nýta fyrirliggjandi gögn sem aflað hefur verið með svæðisbundnum rannsóknum. Tiltæk eru gögn rannsóknafyrirtækisins Laxfiska yfir stærð hrygningarstofna laxa tiltekinna áa við Arnarfjörð sem nýta má beint.  Í tilfelli annarra smárra laxastofna sem þekktir eru frá rannsóknum á seiðabúskap áa eða á grunni upplýsinga um óskráðar veiðinytjar - þá má byrja á því að leggja mat á stærð þeirra stofna, sem síðan væri skipt út með öflun nákvæmari gagna. 

Á meðan sjókvíaeldi á frjóum norskættuðum eldislaxi í opnum sjókvíum er leyft þá þarf slíkur rekstur að fylgja mjög ströngu eftirliti. Ef það á að ganga skammlaust þá þarf að ráðast strax í nauðsynlegar úrbætur á viðmiðum, verkferlum og eftirfylgni, svo tryggja megi tilvist íslenskra laxastofna á meðan slíkur rekstur er leyfður. Samhliða þarf að hefja vinnu við áætlanagerð sem hefur það að markmiði að leggja af eldi á frjóum eldislaxi í opnum sjókvíum svo fljótt sem verða má. Íslenskir laxeldismenn sem í dag halla sér að ósjálfbærum mengandi rekstri opinna sjókvía ættu að líta til vistvænni eldisaðferða á laxi. Dæmi um það væri eldi á ófrjóum laxi eða eldi á frjóum laxi í tryggilega aflokuðum eldisrýmum sem bjóða ekki upp á að laxinn sleppi í sífellu líkt og reyndin er í tilfelli opinna sjókvía. 

 ...

Tilvistarréttur laxastofna   

Víkjum þá aftur að spurningu Jóns Hreggviðssonar í Íslandsklukkunni um það hvað sé aftaka og hvað ekki. Í áhættumati Hafrannsóknastofnunar er tilgreint hvaða laxveiðiár séu í mestri hættu vegna laxeldis í opnum sjókvíum hér við land. Ár sem fóstra minnstu laxastofnana eru ekki til umræðu í því áhættumati. Ef yfirfæra ætti þetta varúðarsjónarmiðalíkan Hafrannsóknastofnunar yfir á vangaveltur Jóns Hreggviðssonar í Íslandsklukkunni; þá er ljóst að svarið við vangaveltum Jóns væri á þá lund að ef maður sálgaði verulega smávöxnum manni þá væri það ekki eiginlegt dráp. Kannski var kóngsins böðull Sigurður Snorrason einmitt þeirrar gerðar. Og þótt enginn sakni Sigurðar þá er víst að þeir laxastofnar sem hverfa af sjónarsviði íslenskrar náttúru vegna undanlátssemi stjórnvalda á kostnað náttúrunnar, verður sárt saknað sem og óspillts ástands þeirra laxastofna sem skaðast munu. 

...
Íslenskir laxastofnar verði áfram hluti af náttúru Íslands

Nýting okkar á náttúruauðlindum Íslands er hluti af því lífi sem felst í að byggja þetta land. Um leið er það sjálfsögð skylda okkar að skila þeirri náttúru frá kynslóð til kynslóðar með því að umgangast hana með þeim hætti að hún beri ekki skaða af. Tilvera og heilbrigði íslenskra laxastofna er ekki einkamál stjórnvalda eða Íslendinga yfir höfuð. Íslendingar þurfa að rísa undir þeirri ábyrgð sem felst í því að vera hluti íslenskrar náttúru. Laxar Íslands höfðu dvalið hérlendis í árþúsundir er landnám hófst; þeir eru hinir upprunalegu íbúar Íslands - og þá á að umgangast sem slíka.  Nánari umfjöllun mína um þetta málefni er að finna á vefsvæði Laxfiska í greinagerðinni „Hugvekja um örlög íslenskra laxastofna í ljósi eldis á laxi í opnum sjókvíum við Ísland“..

Ítarlegri umfjöllun um málefnið má lesa í greininni  Hugvekja um örlög íslenskra laxastofna í ljósi eldis á laxi í opnum sjókvíum við Ísland

Norskættaðar eldislaxahrygnur frá sjókvíaeldi sem veiddust í Fífustaðadalsá í október 2018.

             Eldislaxar gripnir glóðvolgir

                       á hrygningarslóð

                             Jóhannes Sturlaugsson

Í fallegri á, í fallegum dal við fallegan fjörð er lítill íslenskur laxastofn - og gestkomandi norskættaðir eldislaxar sem enginn bauð. Á hrygningarsvæði skammt ofan sjávaróss þar sem Fífistaðadalsá rennur í Arnarfjörð, þá veiddust í liðnum október tveir laxar í rannsóknum Laxfiska, sem samkvæmt greiningareinkennum virtust runnir frá sjókvíaeldi á laxi. Það mat á uppruna laxanna hefur nú verið staðfest með greiningu lífsýna af hálfu Matís.

Eldislaxarnir sem veiddust voru kynþroska hrygnur sem komnar voru að hrygningu. Þær voru 9% af þeim laxi sem var mættur þetta árið til hrygningar í Fífustaðadalsá. Þessi háa hlutdeild eldislaxanna af hrygningarlaxi í ánni er raunverulegt dæmi um í hve mikilli hættu litlir laxastofnar í nálægð við sjókvíaeldissvæði eru fyrir erfðablöndun af hálfu eldislaxa.

Íslenskum laxastofnum stafar öðru fremur hætta af eldi laxa í opnum sjókvíum hér við land vegna erfðablöndunar þeirra norskættuðu eldislaxa sem þar eru aldir og sleppa í miklum mæli vegna vankanta eldisaðferðarinnar. Miðað við þau um 15000 tonn af laxi sem ætla má að séu í sjókvíaeldi í dag, þá lítur þetta ekki vel út fyrir Fífustaðadalsárlaxinn né aðra íslenska laxastofna. Því búið er að ráðgera árlegt eldi á 71 þúsund tonnum af eldislaxi og þar af veita leyfi fyrir eldi á 30 þúsund tonnum. Hófsöm norsk viðmið sem við styðjumst við varðandi þann fjölda laxa sem sleppur úr kvíum að jafnaði fyrir hvert tonn laxa sem alið er í sjókvíum (0,4-0,8 laxar/tonn), sýna að þegar 71 þúsund tonna eldiskvóti verður fullnýttur þá munu 28-56 þúsund frjóir eldislaxar af norskum uppruna vera frítt syndandi árlega hér við land. Í því sambandi er mikilvægt að muna að árlegur heildarfjöldi íslenskra laxa sem tekur þátt í hrygningunni er 40 - 50 þúsund laxar. Enda þótt aðeins hluti eldislaxanna skili sér í árnar og taki þátt í hrygningunni þar, þá lítur þetta illa út. Reyndar er mögulegt að sviðsmyndin sé enn verri enda mögulegt að fleiri laxar sleppi úr kvíum hér við land en við Noreg. Í því sambandi benda á að gögn sýna að allt að ríflega tvöfalt fleiri laxar sleppa úr kvíum við Skotland en við Noreg.

Fundur eldislaxanna í haust kom til vegna vöktunarrannsókna fyrirtækis míns Laxfiska, í samstarfi við áreigendur í ám í Ketildölum við Arnarfjörð. Árið 2015 hófust þær rannsóknir á laxa- og silungsstofnum í þremur ám, sem ætlað var að sýna hvaða áhrif vaxandi umfang sjókvíaeldis á laxi hefur á þá stofna. Þessar ár við Arnarfjörð eru Selárdalsá, Fífustaðadalsá og Bakkadalsá. Á vefsíðu Laxfiska má finna skýrslur er greina frá niðurstöðum rannsóknanna 2015 og 2016. Síðar í vetur verður birt skýrsla er greinir frá rannsóknarniðurstöðum frá 2017 og 2018. En auk annars koma þar við sögu gögn yfir eldislaxa og arfgerðargögn yfir laxastofnana í Fífustaðadalsá og Selárdalsá sem verið er að vinna núna.

Í haust var farið um árnar á hrygningartíð fjórða árið í röð. Með í þá för slóst fréttamaðurinn Kjartan Þorbjörnsson (Golli) frá Iceland Review, sem vildi kynna fyrir lesendum blaðsins rannsóknina og þá stöðu sem íslenskir laxastofnar væru í vegna eldis á laxi í opnum sjókvíum. Það gerði hann með grein sem nú var að birtast í tímaritinu Iceland Review og með frétt á vef Iceland Review.

Norskættaðar eldislaxahrygnur frá sjókvíaeldi sem veiddust í Fífustaðadalsá í október 2018.

            Sjóbirtingur í lífsins sjó

                     Jóhannes Sturlaugsson

                     Grein sem birt var í Morgunblaðinu 31. maí 2018

            Birtingar sem dvelja í faðmi íslenskra jökla eru fremstir meðal

            jafningja. Um það vitna stórvaxnir birtingar og stofnar þeirra á

            jöklaslóðum. Þá gildir litlu hvort jökulbráðin sem fóstrar

            sjóbirtinginn hefur síast um jarðlögin áður en hún skilar sér til

            hans í tærum lindum– eða beljar fram ósíuð. Jökulárnar eru

            lífæð sem flytur næringarefni á ætisslóð sjóbirtinganna,

           með sjávarströndum út frá ósum þeirra áa.  

Síritandi sjóbirtingar                                                                                               

 Sjóbirtingar úr faðmi Vatnajökuls eru umfjöllunarefni þessara skrifa. Sjóbirtingurinn er vorboðinn í ferskvatni Íslands, en frá vori og fram á sumar hefur hann árlegar göngur sínar til sjávar. Þá sjávardvöl hef ég rannsakað nánast árlega í ríflega 20 ár. Nú þegar sporðaköst sjóbirtinganna eru í algleymi í aðdraganda sjávardvalar þeirra, þá er við hæfi að kynna til sögunnar ítarlegar upplýsingar um sjávardvöl þessara silfurslegnu urriða. Í árslok 2017 birtist grein mín „The Marine Migration and Swimming Depth of Sea trout in Icelandic waters“ í bókinni Seatrout: Science and Management. Megin umfjöllunarefni greinarinnar er sjávardvöl sjóbirtinga, með hliðsjón af því hvernig sjógangan afmarkast í tíma og einnig í rúmi, hvað varðar dýpi sjávarins sem fiskarnir halda sig á. Greinin byggir á úrvinnslu gagna sem ég safnaði í nánu samstarfi við sjóbirtinga úr Grenlæk og Tungulæk á 11 árum (1996-2011). Þeir birtingar voru merktir með síritandi rafeindafiskmerkjum, í ánum áður en þeir gengu í sjó. Því má segja að sjóbirtingarnir hafi sjálfir séð um aðskrá hegðun sína og umhverfi á meðan sjávardvölinni stóð. Mæliniðurstöðurnar setti ég síðan fram með hliðsjón af kyni þeirra, stærð, aldri og lífssögu, en gögnin í heild opnuðu áður óþekkta sýn á lífshætti þessara fiska í sjó.

Langtímavöktun á atferlisvistfræði                                                                       

 Rannsóknaniðurstöðurnar byggja á hundruðum þúsunda mælinga á fiskdýpi og sjávarhita þau 11 ár sem hér eru til umræðu, þar sem tíðustu mælingarnar voru á 5 sekúndna fresti. Aukinheldur voru til viðbótar þessu framkvæmdar mælingar á seltu sjávar yfir þrjú þessara ára. Mæligögnin komu frá þeim merktu fiskum sem endurveiddust, bæði í stangveiði og í sértækum veiðum mínum á mælimerktum fiskum að hausti og í byrjun vetrar. Alls voru skráðar sjóferðir hjá 41 birtingi, en heildarfjöldi skráðra sjóferða var 47 því í fáeinum tilvikum reyndist unnt að skrá 2 eða 3 sjóferðir hjá sama fiskinum. Með þessum hætti reyndist unnt að fá fram hvert væri samspilið á milli hegðunar fiskanna og umhverfis þeirra. Gögn þessi yfir sjógöngu sjóbirtinganna eru einstök í sinni röð á veraldarvísu og vitna samhliða um eitt fárra tilvika þar sem atferlisvistfræði fiskistofna í sjó hefur verið kortlögð með langtímavöktun (≥10 ár).

Aldur og forsaga fiskanna                                                                                     

Sjóbirtingarnir sem skiluðu gögnum um sjávardvöl sína voru við merkingu fjögurra til tíu ára gamlir. Þessir stálpuðu geldfiskar og stærri hrygningarfiskar voru 32 til 76 cm langir við merkingu, en voru 47 til 81 cm langir við endurheimtu. Lífssaga þeirra sem lesin var úr hreistri þeirra endurspeglaði dæmigerðan lífsferil íslenskra sjóbirtinga sem dvelja samfellt í ferskvatni í tvö til fjögur ár áður en þeir ganga fyrstí sjó. Í kjölfarið ganga þeir síðan árlega í sjó það sem eftir er ævinnar. Þegar birtingarnir hafa lokið tveimur til fjórum sjóferðum þá hrygna þeir í fyrsta sinn og síðan árlega eftir það.

Tímaspönn sjávargöngunnar                                                                                    

Yfir hvaða tímabil teygði sjávardvöl sjóbirtinganna sig öll þessi ár? Dæmigerð sjóganga birtinganna hófst í maí eða júní og lauk síðan á tímabilinu frá síðari hluta júlí og fram í september. Sjávardvölin endurspeglaði öðru fremur þann tíma sumars þegar bjart næturhúmið leysir myrkrið af hólmi, sem hentar vel fiski sem byggir ætisöflun sína á sjón öðru fremur. Sjógangan hjá þessum fjögurra til ellefu ára sjóbirtingum spannaði tímabil sem nam frá 23 dögum og upp í 183 daga. Að meðaltali var sjógangan 59 daga löng.

1. mynd. Hlutfallslegur fjöldi sjóbirtinga sem voru að hefja sjógöngu sína eða ljúka henni á grunni rannsóknarvikna, með hliðsjón af þeim 46 sjóferðum sem skráðar voru 1996-2010.

Ellibelgur á öðrum nótum                                                                                             

Ein skráð sjóganga var hinsvegar fjarri því að vera dæmigerð. Þar var um að ræða sjávardvöl elsta og stærsta sjóbirtingsins sem sýndi gönguhegðun sem var ekki í neinu samræmi við venjubundna hegðun íslenskra sjóbirtinga. Sá birtingur skráði sig í sögubækurnar þegar hann eftir 188 daga sjávardvöl í sinni 8. sjógöngu,veiddist sumarið 2011 í troll við makrílveiðar um 35 km suðaustur af Surtsey. Þá var þessi 81 cm langi hængur úr Tungulæk staddur um 160 km vestur af heimaósi sínum, Veiðiósi, þar sem Skaftá og Grenlækur renna til sjávar. Mælimerki þess gamla hafði þá skráð 3 síðustu sjóferðir hans (2009, 2010 og 2011) en áður hafði ég veitt hann til að merkja hann og mæla á riðstöðvum Tungulækjar, fyrst 2007 og aftur 2008. Fyrsta skráða sjávardvöl þessa birtings árið 2009 var dæmigerð (maí-ágúst). Ári síðar hefst ætisganga birtingsins í sjó á hefðbundnum tíma í maí, en sjávardvölin varð lengri en dæmi voru um hjá sjóbirtingi hérlendis (183 dagar).Þriðja skráða sjóferð þessa birtings (þá 12 ára gamall) hófst í lok desember, sem um leið varð fyrsta skráða tilvik þess að íslenskur sjóbirtingur byrji sjógöngu sína að vetrinum, þ.m.t. þegar litið var til fyrri ætisgangna sama birtings. Sú staðreynd,ásamt löngum dvalartíma fisksins í sjó og það hve langt hann var kominn frá heimaósi sínum þegar hann veiddist, bendir til þess að sjóganga aldurhniginna stórvaxinna sjóbirtinga geti almennt verið með öðrum hætti en þeirra sem yngri og minni eru.

Í faðmi sjávar                                                                                                           

Rannsóknir mínar sýndu að sjóbirtingur á sjógöngu fer með ölduskautum sjávar og er strandsækinn. Á 2. mynd má sjá ferla er sýna fiskdýpið sem tiltekinn sjóbirtingur fór um á meðan sjávardvöl hans stóð og hitann á þeirri slóð.

2. mynd. Gönguhegðun sjóbirtings úr Grenlæk í sjó, út frá tíma, dýpi á fiskinum og hita áþví dýpi, auk samskonar upplýsinga úr ánni rétt fyrir og eftir sjógönguna. Stærð fisksins viðmerkingu og endurheimtu er tilgreind.

Þetta ríka uppsjávareðli sjóbirtinga sést vel á 3. mynd þar sem viðvera þeirra innan ákveðinna dýptarbila er sýnd. Hinsvegar þarf að hafa í huga að oftþegar sjóbirtingurinn er uppi undir yfirborði sjávar þá er hann gjarnan einnig staddur upp undir fjöru, sem þýðir að sjávarbotninn er þá líka skammt undan. Meðaldýpið sem birtingarnir héldu sig yfir sjógönguna spannaði frá 2,0 m og upp í 3,8 m, sem sýnir vel hve efsta lag sjávarins er sjóbirtingunum kært. Skráð hámarksdýpi hjábirtingum á sjógöngu var 70 metrar. Mesti skráði sundhraði sjóbirtinga á millidýptarlaga var 2,2 líkamslengdir á sekúndu.

3. mynd. Dýpið sem sjóbirtingarnir héldu sig á yfir sjávardvölina með hliðsjón af vöktunarárum og tilgreindum dýptarbilum.

Í lokin langar mig að geta þess atferlisrannsóknir á stálpuðum geldfiskum og hrygningarfiskum sjóbirtinga í sjó hér við land eru ekki bundnar af þessum rannsóknum undan Suðurlandi né öðrum rannsóknum mínum á því grunnsævi, því að árið 2011 hóf ég rannsóknir á sjóbirtingi úr Botnsá sem skilað hafa gögnum af sama toga yfir 6 ára tímabil. Sú rannsókn skilaði aukinheldur fyrstu gögnum hérlendis yfir landfræðilega dreifingu birtinga á þeim lífsskeiðum yfir sjávargönguna frá ferðum þeirra yfir tæplega 40 km langan sjávarkafla, eftir Hvalfirði endilöngum og rétt út fyrir mynni hans. En sögur þeirra sægarpa Botnsár segi ég síðar.

Suðurströndin er umferðarmiðstöð er byggir á feikn af svörtum sandi.                    Sjóbirtingur, sandsíli, síld, selur og skúmur dvelja þar hver í sínu standi.

Á vefsíðu rannsóknafyrirtækis míns Laxfiska má finna greinina The marine migration and swimming depth of sea trout in Icelandic waters sem vitnað er til og skýrsluna Swimming depth of sea trout sem að hluta var skrifuð um sama efni.

Upphaf fiskirannsókna í Jökulsárlóni

Fiskarnir í Jökulsárlóni, gönguhegðun þeirra og umhverfi

Náttúrufegurðin sem einkennir Jökulsárlón og umhverfi þess er einstök og því ekki að undra að svæðið er ein þekktasta náttúruperla Íslands. Lífríki vatnakerfis Jökulsárlóns býr einnig yfir einstökum töfrum ekki síst vegna fjölbreytni og afls þeirra umhverfisþátta sem þar mætast.

Um langan aldur hafði mig langað til að kanna fiskinn í þessu einstaka vatnakerfi sem daglega er meitlað af samspili íss, ferskvatns og sjávar. Á endanum gafst mér síðan kærkomið tækifæri til að gera veruleika úr þeim vangaveltum þegar rannsóknafyrirtæki mitt Laxfiskar fékk styrk frá styrktarsjóði Vina Vatnajökuls til að mæta hluta af kostnaði við að stunda fiskirannsóknir þar. Niðurstöður frá þessari fyrstu fiskirannsókn í Jökulsárlóni árin 2014 og 2015 setti ég fram í ríkulega myndskreyttri skýrslu á liðnu vori og hér er hlekkur á þá ítarlegu samantekt.

Fiskar, hvalir og mælingar á hita ferskvatns og sjávar
Í rannsókninni voru fiskar vatnakerfisins í aðalhlutverki. En rannsóknarvinnan skilaði líka fyrir austanvert vatnakerfið nýjum upplýsingum um hita ferskvatns árið um kring og reyndar sjávar að hluta þegar hans gætti í austurbotni Jökulsárlóns. Rannsóknin sýndi einnig fram á tilvist hnísa í Jökulsárlóni, sem jafnframt var fyrsta staðfesta tilvik um dvöl smáhvala þar.

Gönguatferli silunganna, æti þeirra, stærð vöxtur og aldur
Rannsóknin sýndi að ætisgöngur sjóbirtinga og sjóbleikja fóru fyrst og fram í Jökulsárlóni að sumri og fram á haust þó svo dæmi fengist um göngur í lónið að vori. Í skýrslunni er farið í saumana á gönguhegðun sjóbirtings og að nokkru fyrir sjóbleikju en rafeindafiskmerki og skráningastöðvar voru í lykilhlutverki að afla þeirra ítarlegu upplýsinga. Þar er um að ræða landfræðilega kortlagningu á því hvernig fiskarnir nýta sér tiltekin vöktuð svæði sem sett er fram í mismunandi tímaupplausn (1 klst – 1 vika). Einn sjóbirtingur bar hljóðsendimerki sem gaf upplýsingar um dýpið sem fiskurinn fór um en hann fór snemmhendis niður fyrir 100 m dýptarþolmörk merkisins og sprengdi nema þess. Eftir stendur staðfesting þess að birtingur eigi það til að fara svo djúpt í þessu dýpsta stöðuvatni Íslands, sem dýpkar með hverju árinu sem líður. Mesta botndýpi Jökulsárlóns er nú komið fast að 300 metrum og fiskinum því lítil dýptartakmörk sett þar. Í skýrslunni eru auk þessa birtar upplýsingar um æti silunganna og vöxt. Auk þess sem aldur þeirra er skoðaður með hliðsjón af stærð þeirra, allt frá seiðum til 57 cm langra fiska.

Fisktegundirnar
Sjógöngusilungar þessir af tegundum urriða og bleikju dvöldu í lóninu ásamt flundru sem þar var ráðandi í fjölda. En einnig var í rannsóknaveiðunum staðfest tilvist loðnu, sandsíla og hornsíla í sjávarlóninu.

Uppruni göngusilunganna
Hvaðan skyldi þá koma sá göngusilungurinn sem nýtir sér þetta magnaða sjávarlón til ætisöflunar?  Rannsóknir ofanvert í vatnakerfinu, í stöðuvötnum og ám sem renna í austurbotn Jökulsárlóns, sýna að hluti sjóbirtingsins og sjóbleikjanna var runninn þaðan, en það var ekki einhlítt. Þannig hafa tveir sjóbirtingar endurheimst í veiði utan vatnakerfisins sem sýnir að sjóbirtingar ættaðir úr öðrum vatnakerfum sjá ástæðu til að nýta sér ætisframboð Jökulsárlóns á ætisgöngum sínum í sjó. Annar umræddra sjóbirtinga endurheimtist í liðnum september þar sem hann var mættur til hrygningar í Fjarðará sem rennur í Papafjörð (Papós) en stysta sjóleið þangað er 70 km frá ósi hinnar örstuttu Jökulsár á Breiðmerkursandi, útfalls Jökulsárlóns.

Langferðalangur á mælikvarða sjóbirtinga
Hér læt ég fylgja með graf sem gefur innsýn í það hvernig umræddur fiskur var að nýta Jökulsárlón það ár (júní 2014 – júní 2015) sem vöktun stóð yfir á ferðum fiskanna í Jökulsárlóni. Því til viðbótar set ég með loftmyndakort sem sýnir hvar fiskurinn endurveiddist nú ríflega þremur árum eftir að hann var merktur í júní 2014.

Gönguhegðun sjóbirtings á ætisgöngu með hliðsjón af viðveru hans í austurbotni Jökulsárlóns. Annarsvegar árið 2014 (vöktun á tveimur stöðvum fyrir hljóðsendimerki) og hinsvegar í upphafi ætisgöngu hans 2015 (en það ár var ytri stöð eingöngu virk í rekstri og síðan tekin upp í síðustu viku júní). Dvöl á viðkomandi stöðvum er fyrir hverja viku gefin upp sem hlutfall af heildartíma þeirrar viku á klukkustundargrunni. Upplýsingar eru tilgreindar um fiskinn, merkingu hans og fjölda skráninga á viðveru hans til samans á stöðvunum.

 
Myndin sýnir heimaá sjóbirtings nr. 5 sem veiddist þar síðla í september 2017 ofan við þjóðveg en þaðan er myndin tekin niður eftir ánni og í fjarlægð sést Papós sem hún rennur í.

Nauðsyn vöktunar á umhverfi og lífríki Jökulsárlóns
Víst er að örar breytingar á umhverfi og lífríki Jökulsárlóns verða í náinni framtíð áfram eitt af sérkennum þessa vistkerfis. Mikilvægt er að vakta þær stórstígu breytingar á umhverfisþáttum og lífríki sem við upplifum nú á þessu svæði, því um einstakt tækifæri er þar að ræða til að afla upplýsinga um þá ferla sem í hlut eiga.

Hér fylgir ágrip af efni skýrslunnar:
(Jóhannes Sturlaugss. 2017.Fiskirannsóknir í vatnakerfi Jökulsárlóns 2014-15. Laxfiskar.40 bls)

Rannsóknafyrirtækið Laxfiskar hóf rannsókn á fiskum og umhverfi þeirra í vatnakerfi Jökulsárlóns á Breiðamerkursandi í byrjun sumars 2014 sem stóð fram á sumar 2015. Rannsóknin var fjármögnuð af Laxfiskum og með styrk frá Vinum Vatnajökuls. Rannsóknin er í megindráttum tvískipt hvað gagnasöfnun varðar. Annarsvegar var gögnum safnað 2014 með netaveiði í Jökulsárlóni og með rafveiði á seiðum í ám sem til þess renna. Hinsvegar var gögnum safnað með vöktun 2014-2015 fyrir tilstilli sírita sem gerðu kleift að skrásetja viðdvöl sjóbirtings og sjóbleikju á vöktuðum svæðum í Jökulsárlóni og samhliða voru hitasíritar nýttir til að framkvæma mælingar á hita þeirra svæða og í straumvötnum sem þar renna til Jökulsárlóns. Markmið rannsóknanna er að afla grunnupplýsinga um gönguhegðun sjóbirtinga og sjóbleikju er nýta sér Jökulsárlón og hitafarið á þeirri ætisslóð fiskanna, auk þess að afla grunnupplýsinga um þær fisktegundir sem finnast í vatnakerfi Jökulsárlóns. Upplýsingar frá þessari fyrstu rannsókn á fiski í vatnakerfi Jökulsárlóns gefa innsýn í áhugavert lífríki þessarar náttúruperlu Vatnajökulsþjóðgarðs. Ríflega 400 fiskar voru veiddir í vatnakerfi Jökulsárlóns. Af þeim voru ríflega 100 þeirra merktir (rafeindafiskmerki; slöngumerki; örmerki) til að afla frekari gagna um þá frá endurveiði og frá vöktun fiska sem báru rafeindafiskmerki (hljóðsendimerki og mælimerki). Alls veiddust ríflega 300 fiskar í net í Jökulsárlóni. Megnið af þeim fiski voru flundrur sem veiddust bæði vestan- og austanvert í Jökulsárlóni en í austurhlutanum veiddust einnig göngusilungar í tugavís og loðna auk sandsíla sem fengust sem ”meðafli”, nýétin úr maga sjóbirtings og hornsíli sáust. Í austurbotni Jökulsárlónsins var síðan hluta göngusilungsins sem veiddur var, fylgt eftir með því að vakta með tveimur skráningarstöðvum viðdvöl þeirra hljóðsendimerktu sjóbirtinga og sjóbleikju. Sjóbirtingarnir sem veiddust í Jökulsárlóni voru 21-57 cm langir og fjögurra (4+) til átta ára gamlir (8+). Flestir þeirra voru geldfiskar en tveir þeirra allra stærstu höfðu hrygnt árinu áður. Tveir birtinganna voru í sinni fyrstu sjóferð (21-23 cm langir) en aðrir höfðu gengið áður í sjó allt frá einu skipti og upp í 5 skipti. Reynslumesti sægarpurinn sem jafnframt var þeirra stærstur var því í sinni sjöttu sjóferð þegar hann var merktur. Út frá lestri hreisturssýna sem tekin voru mátti líka sjá hver aldur birtinganna í Jökulsárlóni var við fyrstu sjógöngu þeirra, en þá voru flestir þeirra þriggja ára (3+), en þriðjungur þeirra voru fjögurra ára (4+) þegar þeir gengu í fyrsta sinn í sjó. Sjóbleikjur sem veiddust í Jökulsárlóni voru 15-42 cm að lengd og fjögurra (4+) til sex ára (6+) gamlar en aldur þeirra smæstu var ekki skoðaður þannig að mögulegt er að þriggja ára bleikjur hafi verið á meðal sjóbleikjanna. Flundrur sem veiddust í net í Jökulsárlóni voru frá því að vera 9 cm og upp í 35 cm að lengd og tveggja (2+) til fjögurra (4+) ára gamlar. Loðnur sem háfaðar voru í austurbotni Jökulsárlóns voru 15-16 cm langar. Æti fiskanna í Jökulsárlóni var skoðað hjá úrtaki fiska og ef miðað er við rúmtak ætisins þá var loðnan mikilvægasta æti sjóbirtinga, marflærnar voru hinsvegar mikivægasta æti sjóbleikja og reyndar flundra líka. Af öðru æti sem kom fyrir á matseðli þessara fiska voru sandsíli og vorflugulirfur. Rannsóknin staðfesti að ofar í vatnakerfinu Jökulsárlóns var auk hornsíla að finna urriða og bleikju allt frá 4,5 cm löngum og eins árs gömlum (1+) seiðum til fullvaxta fiska, bæði í ánum sem renna í austurbotn lónsins sem og í tærum stöðuvötnum svæðisins, svonefndum Stemmuvötnum sem hvíla í dýpstu kvosunum þar sem jökullónið Stemmulón réð ríkjum fyrir rúmum aldarfjórðungi. Flundruna var einnig að finna í báðum ánum upp frá Jökulsárlóni, bæði í jökulánni Veðurá og í Stemmuvatnaánni allt frá tæplega 8 cm löngum seiðum og upp 24 cm langa fiska. Á meðal þeirra silunga sem áttu lögheimili sitt í Stemmuvötnum og Stemmuvatnaánni voru fiskar sem staðfest var að nýta sér Jökulsárlón á meðan ætisgöngu sumarsins stendur, bæði sjóbirtingur og sjóbleikja. Endurveiði merktra fiska sýndi einnig að hluti sjóbirtings sem nýtir ætisslóð Jökulsárlóns er ættaður úr ám utan vatnakerfis Jökulsárlóns. Um það vitnaði sjóbirtingur úr Smyrlabjargaá er veiddist þar vorið 2016, en hann var á ætisgöngu í austurbotni Jökulsárlóns í júní 2014 er hann veiddist þar og var merktur með hljóðsendimerki sem sýndi að hann var viðloðandi svæðið fram í september. Skráningar hljóðsendimerkjanna sýndu að sjóbirtingarnir nýttu allir vaktaðan austurhluta Jökulsárlóns í júní, júlí og ágúst og tveir þeirra voru þar enn á sveimi í september. Algengast var að birtingarnir kæmu inn á þennan austasta hluta lónsins í hverri viku þó svo að dvalartíminn væri stundum skammur. Einn merktu sjóbirtinganna hélt sig hinsvegar utan þessa innsta svæðis austurhluta Jökulsárlóns í ríflega 3 vikur samfellt af sumarlangri ætsgöngu hans. Á heildina litið þá sýna gögnin að austasti hluti Jökulsárlóns er mikilvægur hluti ætisslóðarinnar hjá birtingum er nýta Jökulsárlón á ætisgöngum sínum. Sjóbirtingarnir sem báru hljóðsendimerkin luku göngum sínum um austasta hluta Jökulsárlóns síðla í ágúst eða september sem um leið vitnaði um lok sjógöngu þess árs hjá sjóbirtingunum. Einn sjóbirtingur bar hljóðsendimerki sem gaf upplýsingar um dýpið sem fiskurinn fór um en snemmhendis fór fiskurinn niður fyrir 100 m dýptarþolmörk merkisins og sprengdi nema þess, en eftir stendur staðfesting þess að birtingur eigi það til að fara svo djúpt þarna, en botndýpið er þó ríflega tvöfalt meira á þessu svæði og fiskinum því lítil takmörk sett þar. Sjóbleikjan sem merkt var með hljóðsendimerki í júní 2014 virðist hafa verið að ljúka við ætisgöngu sína það árið í Jökulsárlóni ef marka má skammvinna dvöl hennar við skráningarstöðvarnar í júní 2014. Næst dúkkar bleikjan upp við ytri skráningarstöina í austurhluta Jökulsárlóns í mars 2015 þar sem hún dvelur í fáeina daga. Að endingu veiddist bleikjan í áliðnum júní 2015 vestanvert í Stemmulóni, syðsta vatninu í hópi Stemmuvatnanna er sýnir að sjávardvölinni lauk eigi síðar en í júní. Greining á gönguhegðun sjóbirtings á ferð um austurbotn Jökulsárlóns sýndi að hann nýtti vöktuðu svæðin framan af sumri nánast eingöngu að nóttu og að minna leyti að morgninum en óverulega frá hádegi fram að miðnætti fyrr en kemur fram í september. Reyndar sýna gögnin að á næturgöltri sínu inn á vöktuðu svæðin þá voru ferðir birtingsins almennt í tengslum við sjávarföllin ef tekið var mið af flóðhæðartöflugögnum sem yfirfærð voru á athugunarsvæðið. Það viðmið sýndi að sjóbirtingurinn dvaldi mest innst í austurbotni Jökulsárlóns um háflæðið og hélt síðan þaðan að jafnaði á útfallinu.

Hnísur tvær til þrjár í senn sáust ítrekað og voru myndaðar við rannsóknina í austurbotni Jökulsárlón sumarið 2014. Þar var um að ræða fyrsta staðfesta tilvik um dvöl hvala í sjávarlóni hérlendis.